Bejn il-Binarji
Riċenzjoni tal-ktieb ta’ poeżiji ‘Bejn il-Binarji’ minn Manda Gauci — IT-TORĊA, 23 1 2023
M’hemm l-ebda dubju li l-poeżija hija waħda mill-aqwa għodod tal-espressjoni profonda tal-bniedem. Il-poeżija tissawwar mhux biss biex tagħti pjaċir imma għandha għan ewlieni li tqanqal diskussjonijiet għammieqa. Il-poeżija hija minnha nfisha filosofija, filosofija mgħammra u attrezzata bl-lingwa kkulurita.
Xi jfissru l-binajri?
Fuq livell superfiċjali l-binajri m’huma xejn għajr il-linji li minn fuqhom tgħaddi l-ferrovija biex tieħdok minn destinazzjoni għal oħra, jiġifieri l-istampa olistika li wieħed jipperċepixxi hija proprju dik ta’ vjaġġ. Il-metafora ta’ vjagg tintuża b’mod uniku bħala referenza għall-poeżiji ta’ Portelli; tabilħaqq huma bosta dawk il-kritiċi letterarji Maltin (fosthom Oliver Friggieri, Norbert Buġeja u David Aloisio) li jqanqlu l-metafora ta’ vjaġġ biex joħolqu paragun bejn il-poeżija tipika ta’ Portelli u l-vjaġġ, jew pellegrinaġġ, ta’ poeta nomadiku bla serħan, li jfittex, iħuf u jterraq min-naħa għal oħra bla ma jsib refugju mkien. Però lil hinn mill-metafora tal-vjaġġ, ‘xi jfissru l-binarji? It-tweġiba għal din il-mistoqsija mhijiex waħda assoluta. Bħalma jgħid sewwa l-qawl Malti, għal kull mitt bniedem hemm mitt fehma, jiġifieri l-interpretazzjonijiet u l-perċezzjonijiet individwi ta’ kull wieħed u waħda minna jserrħu ħafna fuq dak li nġorru magħna fil-bagalja tal-ħajja: l-esperjenzi, il-kuntesti soċjali, l-ideoloġiji li jsawruna, l-isfond edukattiv, it-twemmin li nħaddnu, u ħafna aktar. Din l-analiżi tapplika wkoll għall-proċess tal-qari. Għaliex fil-qari tal-litteratura, li hu minnu nnifsu vjaġġ, il-qarrejja kapaċi jifhmu, jgħarblu u jinterpretaw il-ħsibijiet profondi tal-poeżija skont dak li jġorru magħhom fil-bagalja tal-kuntesti u l-ideoloġiji. Din ir-riflessjoni twassalni proprju għall-analiżi ta’ Bejn il-Binarji minn angolu filosofiku. Il-kunċett tal-binarji—l-opposti, il-kuntrasti—ilu jaħkem il-filosofija tal-punent sa minn żmien il-qedem, b’mod speċjali fil-ħsieb ta’ Platun u, sekli wara, f’dak ta’ René Descartes, li baqa’ jisħaq sal-aħħar li l-moħħ u l-ġisem huma żewġ entitajiet distinti. Lil hinn mid-dinja kemxejn astratta tal-filosofija, il-binarji jirrenjaw fil-ħsieb, fil-lingwaġġ, fin-nisġa soċjali u anke saħansitra fir-reliġjonijiet, fejn jispikka ħafna t-tagħlim dwar il-binarji opposti tat-tajjeb u l-ħażin, jew id-dawl u d-dlam. Fi ftit kliem, il-binarji opposti huma sistema ta’ kif aħna naslu nifhmu lilna nfusna u d-dinja ta’ madwarna.
Ħsibijiet dwar Bejn il-Binarji
L-element pervażiv tal-binjari fil-poeżiji ta’ Portelli minn dejjem kien, però din il-ġabra partikulari hija proprju l-quċċata għaliex tħaddan fiha diversi livelli ta’ binarji: fil-ħsieb, fl-emozzjoni, fiż-żmien, fis-simboli, fil-metafori, u saħansitra anke fl-estetika tal-ktieb.
Biex nixtarr fuq dan il-punt, ser indur għall-ewwel poeżija tal-ġabra li ġġib l-isem ta’ Tistenna Għalxejn. Għal dawk li huma midħla tax-xogħlijiet letterarji ta’ Portelli, dlonk jindunaw li din hija waħda minn dawk tipiċi tiegħu għaliex l-element ta’ stennija huwa wieħed li jidwi pjuttost bil-qawwi. Jekk inħarsu lejn diversi poeżiji anke fil-ġabra ta’ qabel din (Dar-Riħ Malizjużż, 2021), niltaqgħu ma’ ħafna protagonisti ppersegwitati, bħalma huma t-tfajla fil-pjazza tal-Kremlin, bilqiegħda fuq bank tistenna l-bidla, niltaqgħu mal-protagonist fil-poeżija Tistenna jwaħħar biswit il-funtana, li jgħix fit-tama u l-istennija li l-funtana għad xi darba terġa’ tnixxi. F’din il-ġabra speċifika (Bejn il-Binarji) niltaqgħu mal-maħbub jew ħabib ta’ Iasi li jittama biss fl-istennija, kif ukoll mal-protagonista tal-poeżija Calypso, li tistenna bla serħan ‘bħal Penelope’. Dawn il-protagonisti ppersegwitati jgħixu biss fit-tama, jiġifieri qegħdin jitwieżnu bejn il-binarji ta’ żewġ estremi: bejn it-tama u d-disperament. F’uħud mill-poeżiji tinħass binja ta’ tensjonijiet u emozzjonijiet qawwija, li fl-aħħar jinstabtu u jaqgħu fix-xejn għaliex dik il-bidla, dik l-imħabba, dik il-metamorfosi ma sseħħ qatt. U dan il-fattur jixhed dawl qawwi fuq dik li fil-lingwa filosofika tissejjaħ angst, is-sentiment ta’disperament li jġarrbu kull wieħed u waħda mill-protagonisti tal-poeżiji jirrifletti l-kriżi eżistenzjali ġewwiena li tiġi riflessa fuq barra.
Din l-analiżi twassalni għat-tieni livell ta’ binarji fil-poeżiji ta’ Portelli: dik tal-intern u l-estern, fejn naraw li dawk it-turmenti interni, il-ħsibijiet profondi u ġewwiena qed jiġu mpittra fuq kanvas estern, qed jigu riflessi proprju fin-natura: fil-baħar aġitat, fix-xemx imbenġla tqattar il-biki dehbi, fil-ħamiem ibejjet it-tensjonijiet, fis-sur bezgħan. Ma nistax ma nsemmix ukoll l-invokazzjoni tal-karattri mitoloġiċi Griegi, li apparti li qed iservu bħala allużjonijiet, qed iservu wkoll biex jagħtu l-poeżija iktar ħwawar (biex nuża metafora minn ta’ Portelli stess), biex ikomplu jsaħħu dak l-element traġiku f’xi wħud mill-poeżiji. F’dawn l-allużjonijiet tal-karattri Griegi nsibu binajri bejn ir-realtà u l-mitoloġija fejn il-poeta qed jagħmel użu mill-mitoloġija sabiex jindirizza u jitkellem dwar elementi reali fil-ħajja tal-bniedem. Nażżarda ngħid li r-rikkezza tal-metafori fi ħdan il-poeżiji jagħmlu din il-ġabra waħda kemxejn surreali:eżempju l-imaġini tad-dmugħ nieżel fit-tazza tal-ħin, il-vojt li jimtela’ bic-ċaċċrar tal-għasafar, il-biki tat-tfal orfni li jidwi fid-dizzjunarju tas-skiet, huma kollha xempju ta’ imaginazzjoni fertili ta’ moħħ il-poeta. Permezz tal-isbuħija u r-rikkezza tal-lingwa Maltija u l-użu artistiku tagħha, ix-xbihat viżivi li jitqanqlu f’moħħ il-qarrej huma dawk li wieħed isib f’pitturi tipikament surrealisti, a la Salvador Dali. Eżempji oħra ta’ metafori duwalistiċi fi ħdan din il-ġabra tinsab fil-metafora tal-għasafar u s-siġar, u fil-metafora taż-żmien, li fihom infushom jirrappreżentaw il-binarji, jew l-estremi, bejn it-tluq u l-istaġnar, bejn il-passat u l-futur rispettivament.
Ma hemm ebda dubju li l-element tal-binarji ġie mfassal b’mod pjuttost għaqli f’din il-ġabra poetika: fil-kliem, fil-metafori, fl-ixbihat eċċ. Ma rridux ninsew il-fatt li fil-poeżija, il-forma wkoll iġġorr tifsira, u f’ħafna mill-poeżiji dan l-element ta’ binarji jidwi saħansitra wkoll fil-forma tal-poeżija nfisha: fl-ispajzju vojt bejn il-paragrafi, li jistgħu jiġu interpretati bħala l-bejn ħaltejn fejn jgħammar il-poeta, u kif ukoll fir-ritratti chiaro scuro li jikkumplimentaw din il-ġabra għanja ta’ poeżiji miktuba minn bejn il-binarji.